Szkoła Podstawowa i Liceum Ogólnokształcące nr 43 im. Andrzeja Struga, Warszawa, ul. Gładka 16

Ko�ci� pw. Matki Bo�ej Loreta�skiej¹

Ko�ci� przy ul. Franciszka Hynka (ok. 1960 r.). Fot. Anna Strza�ecka (Wierzbicka)

_______________

Wst�p

Otrzyma�em list od Jolanty Urba�skiej (z d. Kachel), uczennicy kursu 1959-1971, ur. 1952, nale��cej do grona pierwszych absolwentek o�mioletniej Szko�y Podstawowej:

Andrzeju! Czy pomy�la�e� o odtworzeniu historii modrzewiowego ko�ci�ka pod wezwaniem �wi�tego Franciszka z Asy�u, przy ulicy Hynka na Ok�ciu? Organist� by� tam Tata mojej kole�anki z klasy. Wiem, �e gromadzenie materia��w na budow� nowego, kamiennego ko�cio�a, by�o przez wiele lat problemem �wczesnego proboszcza. W ko�cu si� uda�o. Nowy ko�ci� stan�� adny, obszerny, strzelisty. Ale co si� sta�o z naszym starym, zabytkowym, o unikalnej, zakopia�skiej architekturze? Dla mnie by�o to miejsce wyj�tkowe. Tu ucz�szcza�am na lekcje religii. Tu wst�pi�am w zwi�zek ma��e�ski.
Tu mia� miejsce chrzest mojej starszej c�rki (...) Jej za�lubiny odby�y si� ju� w nowym budynku ko�cio�a.

Na �amach wroc�awskiego czasopisma bran�owego "Lotnictwo z Szachownic�" 2006 nr 18, s. 25-27, opublikowa�em artyku� pt. Ko�ci� lotnik�w, kt�rego obszerne fragmenty poni�ej cytuj�.

42.7

_______________

OK�CIE - to folwark w powiecie warszawskim, gmina Pruszk�w, parafia S�u�ewo, sze�� wiorst od stolicy, 81 mieszka�c�w, pi�kne gospodarstwo, wzorowa obora - wspomina �r�d�o pisemne z 1886 roku.

Po zako�czeniu pierwszej wojny �wiatowej (1918), we wsp�posiadanie maj�tku dzi�ki ma��e�stwu wszed� Piotr Bagniewski, wykszta�cony, �wiat�y ziemianin, syn uczestnika Powstania Styczniowego (1863-1864) z Lesznowoli pod Warszaw�, kt�ry poj�� za �on� Mari� �ab�dzk�, wnuczk� pu�kownika artylerii, uczestnika Powstania Listopadowego (1830-1831) i zaprowadzi� na tej ziemi wzorow� gospodark� roln�. W tym okresie Ok�cie zosta�o uwzgl�dnione w planach przestrzennego zagospodarowania miasta.

W 1923 roku doprowadzono tor i uruchomiono lini� tramwajow�.

W 1924 roku, z uwagi na to, ze teren lotniska na Polu Mokotowskim by� ju� za ma�y w stosunku do rosn�cych potrzeb, a ponadto zbyt blisko po�o�ony by� wzgl�dem centrum miasta, Skarb Pa�stwa wykupi� od Bagniewskich 456 hektar�w ��k i pastwisk w rejonie siedem kilometr�w na po�udniowy zach�d od centrum Warszawy.

W 1925 roku Pa�stwo wykupi�o jeszcze z r�k prywatnych folwarki Paluch i S�u�ewiec. Na przylegaj�cych do Ok�cia terenach Rakowa pobudowano Polskie Zak�ady Skoda i doprowadzono bocznic� kolejow�. Pod budow� lotniska wybrano najsuchszy teren o powierzchni oko�o 200 hektar�w. Rozpocz�to prace przygotowawcze do jego budowy, jednak wkr�tce, z powodu braku regularnego dop�ywu fundusz�w, roboty przerwano.

W 1926 roku prace budowlane na Ok�ciu zosta�y wznowione, dzi�ki wydatnej pomocy Ligi Obrony Powietrznej Pa�stwa (LOPP) oraz w�adz miejskich Warszawy.

W 1927 roku na Ok�ciu wzniesiono pierwsze budynki dla potrzeb przysz�ego lotniska. W nast�pnych latach kontynuowano budow� obiekt�w przeznaczonych dla lotnictwa wojskowego, cywilnego oraz przemys�u lotniczego.

Pod koniec 1933 roku nast�pi�o przeniesienie Cywilnego Dworca Lotniczego z Pola Mokotowskiego na Ok�cie. Dnia 29 kwietnia 1934 roku nast�pi�o uroczyste jego otwarcie. Dworzec Cywilny zajmowa� p�nocno zachodni� cz�� lotniska. Kosztowa� Ministerstwo Komunikacji ponad 10 milion�w z�otych. Pole wzlot�w mia�o kszta�t kolisty o wymiarach: p�noc-po�udnie 1270 m i wsch�d-zach�d 1470 m. Nawierzchnia gliniasto-piaszczysta, poro�ni�ta traw�, w okresach du�ych opad�w silnie rozmaka�a, utrudniaj�c prac� Portu. Budowa Portu Lotniczego by�a prze�omowym momentem w rozwoju Ok�cia, kt�re szybko sta�o si� du�ym o�rodkiem przemys�u lotniczego, zatrudniaj�cym do chwili wybuchu wojny ponad 7500 os�b.

Podczas Kampanii Wrze�niowej 1939 roku lotnisko ucierpia�o od bomb Luftwaffe, chocia� jego eskadr bojowych nie uda�o si� rozbi� w kr�tkim czasie. Zosta�y one, w ostatnich dniach sierpnia, ewakuowane z Ok�cia i ukryte w lasach okalaj�cych l�dowiska polowe, sk�d startowa� mia�y przeciwko wyprawom bombowym nieprzyjaciela udaj�cym si� nad stolic�.

W latach 1939-1945 lotnisko Ok�cie s�u�y�o okupantom niemieckim. St�d startowa�y znienawidzone Junkersy Ju-87 "Stuka", kt�re systematycznie bombardowa�y pozycje powsta�c�w warszawskich latem 1944 roku.

Gdy nadci�gn�y wojska radzieckie, Niemcy czmychn�li z Ok�cia, niszcz�c po sobie wszelkie zabudowania.

W 1945 roku Ok�cie awansowa�o do roli siedziby gminy.

W 1951 roku zosta�o w��czone w obr�b miasta sto�ecznego Warszawy, jako cz�� Dzielnicy Ochota.

W latach 1952-1961 zbudowano osiedle "Ok�cie LOT", po�o�one mi�dzy ulicami: �wirki i Wigury, 17 Stycznia, Hynka i Pracowniczymi Ogr�dkami Dzia�kowymi imienia �wirki i Wigury (z wej�ciem g��wnym od ulicy Astronaut�w).

W 1960 roku zmodernizowano krajow� cz�� Cywilnego Portu Lotniczego.

W latach 1962-1972 zbudowano osiedle "Ok�cie Pola" (obecny "Jadwisin"),po�o�one mi�dzy Alej� Krakowsk� i ulicami Lechick�, Sulmierzyck� oraz 1 Sierpnia.

W 1969 roku otwarto Mi�dzynarodowy Dworzec Lotniczy Ok�cie 2. W latach 1990-1992 obok Ok�cia 2 wzniesiono Mi�dzynarodowy Dworzec Lotniczy Ok�cie 3, zajmuj�c do tego celu po�a� Wojskowego Portu Lotniczego.

Rok 1932 owocowa� czterema donios�ymi wydarzeniami w dziejach lotnictwa polskiego.

28 sierpnia w czasie g�o�nych zawod�w lotniczych (Challenge) w stolicy Niemiec, por�wnywanych do Igrzysk Olimpijskich, za�oga polska: kapitan pilot Franciszek �wirko (1895-1932) i in�ynier Stanis�aw Wigura (1901-1932), na samolocie polskiej konstrukcji RWD-6, pokona�a elit� �wiatowych lotnik�w z Czechos�owacji, Francji, Niemiec i W�och. Zadecydowa� ostatni etap, na trasie: Berlin - Frankfurt nad Odr� - Kirchain - Dobrilugk, podczas kt�rego Polacy umkn�li gospodarzom, uwa�anym za zdecydowanych faworyt�w na w�asnym terenie...²

11 wrze�nia ta sama za�oga ponios�a �mier� w wypadku lotniczym, podczas przelotu s�u�bowego z Warszawy do Pragi, zaskoczona przez gwa�town� burz� w rejonie Cierlicka G�rnego, w Czechos�owacji.

11 listopada w Warszawie na Placu Unii Lubelskiej, w pobli�u lotniska Pole Mokotowskie, ods�oni�to Pomnik Lotnika d�uta profesora Edwarda Wittiga, postawiony ku czci lotnik�w polskich poleg�ych w wojnie polsko-bolszewickiej 1918-1920.

Na pami�tk� tego zdarzenia dzie� 11 listopada ustanowiono Og�lnopolskim �wi�tem Lotnictwa (w p�niejszych latach obierano jeszcze inne daty³).

W tej atmosferze jak kraj d�ugi i szeroki spontanicznie zacz�to podejmowa� rozmaite zobowi�zania. Na przyk�ad na Ok�ciu rodzina Bagniewskich postanowi�a ofiarowa� spo�ecze�stwu dzia�k� budowlan� o powierzchni 3104 metr�w kwadratowych z przeznaczeniem pod ko�ci�, kt�rego ten rejon wci�� nie mia�. Dzia�ka obejmowa�a teren wok� dzisiejszych ulic: na po�udniu - Hynka, zachodzie - Saba�y, p�nocy - W�gorzewska, wschodzie - S�owicza, z tym �e wej�cie nie mia�o by� od ulicy Saba�y (jak dzisiaj), tylko od Hynka, na wysoko�ci dzisiejszej ulicy G�adkiej.

Przez nast�pne dwa lata zbierano fundusze na budow�, a kiedy to nie wystarczy�o, Bagniewscy postanowili ofiarowa� spo�ecze�stwu gotowy ju� ko�ci�. Trzeba go by�o jednak przenie�� z drugiego maj�tku Bagniewskich - Zatory pod Pu�tuskiem, gdzie przez wiele lat pe�ni� rol� tymczasowej kaplicy. Teraz mia�a by� ona rozebrana w zwi�zku z budow� docelowego ko�cio�a w kamieniu. Proboszcz s�u�ewski ksi�dz Wyr�bowski nie tylko z wdzi�czno�ci� przyj�� dar Bagniewskich,ale te�, jako radny miejski, za�atwi� bezp�atny transport drewnianych cz�ci spod Pu�tuska na Ok�cie. Koszty ponownego z�o�enia pokryli Bagniewscy. W pracach pomaga�o wojsko.

Patronk� �wi�tyni zosta�a Matka Bo�a Loreta�ska, uwa�ana za patronk� lotnik�w, jako �e historia tego obszaru mia�a by� nierozerwalnie zwi�zana z rozwojem lotnictwa. Bagniewscy ofiarowali spo�ecze�stwu r�wnie� obraz patronki ko�cio�a, kt�ry namalowa�a artystka P. G�rska. Na p��tnie tym zawarto wiele element�w sakralnych, pomi�dzy kt�rymi lata�y sylwetki samolot�w.Jak�e inny, nowocze�niejszy, wizerunek Matki Bo�ej Loreta�skiej wyszed� 65 lat p�niej spod p�dzla Ma�gorzaty �wierzy�skiej. Ofiarowano go Ojcu �wi�temu Janowi Paw�owi II na lotnisku Ok�cie w czasie spotkania modlitewnego z Rodzin� Lotnicz� 13 czerwca 1999 roku.

Pierwsza Msza �wi�ta w drewnianym ko�ci�ku na Ok�ciu zosta�a odprawiona w dwa tygodnie po uroczysto�ci otwarcia Cywilnego Portu Lotniczego - 13 maja 1934 roku. Zaszczyci� w niej udzia�em ksi�dz kardyna� Aleksander Kakowski. Do s�u�by w nowej plac�wce duszpasterskiej przydzielony zosta� ksi�dz Franciszek M�y�ski.

Poniewa� ok�cki ko�ci� formalnie podlega� parafii na S�u�ewie, dwa lata p�niej uaktywniona miejscowa spo�eczno�� wyst�pi�a do w�adz duchownych z wnioskiem o utworzenie odr�bnej parafii. Przychylaj�c si� do tej propozycji, ksi�dz kardyna� A. Kakowski 15 grudnia 1936 roku erygowa� przy ko�ciele Matki Bo�ej Loreta�skiej Parafi� pod wezwaniem �wi�tego Franciszka z Asy�u. Jej pierwszym proboszczem mianowa� ksi�dza Edmunda Paszkowskiego. Dekret erekcyjny wszed� w �ycie 1 stycznia 1937 roku.

Pierwszy Pu�k Lotniczy stacjonuj�cy na Ok�ciu nie mia� w�asnej kaplicy na lotnisku. Pod wzgl�dem pos�ugi duszpasterskiej podlega� Parafii Wojskowej w �azienkach, urz�duj�cej w ko�ciele s�siaduj�cym z koszarami s�ynnego 1. Pu�ku Szwole�er�w. Z tej u�a�skiej �wi�tyni, w ka�d� niedziel� i �wi�to przyje�dza� do ko�cio�a na Ok�cie wojskowy ksi�dz (kapelan) w randze kapitana, by odprawi� Msz� �wi�t� o zwyk�ej porze, to jest o godzinie 10. By�a to godzina zarezerwowana dla wojska, tote� okoliczn� ludno�� upraszano, by wtedy ust�powa�a miejsca mundurowym. Wymarsz oddzia��w pu�kowych nast�powa� o godzinie 9.30 z placu apelowego. Dywizjon za dywizjonem, poprzedzone orkiestr�, przy d�wi�kach marsza, w�drowa�y ulic� Lotnicz� (obecna 17 Stycznia) do Alei Krakowskiej, nadchodz�c do ko�cio�a od strony ulicy W�ochowskiej (obecna �opusza�ska), bo bli�sza ulica Hynka by�a wtedy zaledwie w�sk� poln� �cie�yn�, wij�c� si� po�r�d upraw rolnych. Do �rodka ko�cio�a wchodzi�a tylko orkiestra. Po kr�tych, drewnianych schodach, wspina�a si� na ch�r, by stamt�d koncertowa� podczas nabo�e�stwa. Wojsko sta�o na dworze. Wyj�tek stanowi�a s�ota lub zimowa pora, wtedy wszyscy lotnicy wchodzili do ko�cio�a. Tak samo by�o podczas rekolekcji dla wojska oraz bierzmowania w 1938 roku, podczas duszpasterskiej wizyty ksi�dza genera�a brygady J�zefa Gawliny, biskupa polowego Wojska Polskiego.

Po Mszy �wi�tej oddzia�y pu�kowe wraca�y do koszar t� sam� drog�, kt�r� przyby�y, z tym �e na przedostatnim odcinku przyjmowa�y szyk defiladowy, paraduj�c dumnie przed dwoma blokami oficerskimi 1. Pu�ku Lotniczego, kt�rych okna wype�nione by�y o tej porze g�owami rodzin pracownik�w lotniska. Gromkie brawa i okrzyki by�y nagrod� dla lotnik�w za spe�nienie pos�ugi duszpasterskiej i szykown� defilad�.

W czasie okupacji 1939-1945 ko�ci� Matki Bo�ej Latera�skiej by� nadzorowany przez Niemc�w. Na plebani zakwaterowano oficer�w Luftwaffe. Pomimo k�opotliwego s�siedztwa, ksi�dz proboszcz Edmund Paszkowski prowadzi� dzia�alno�� konspiracyjn�, wystawiaj�c �wiadectwa chrztu dla ukrywaj�cych si� Polak�w narodowo�ci �ydowskiej. W 1941 roku na jego trop wpad�o Gestapo i duchowny musia� ucieka� z Ok�cia. Zmar� trzy lata p�niej na udar serca.

Nast�pc� ksi�dza Paszkowskiego zosta� kanonik Tadeusz Sitkowski, p�niejszy proboszcz staromiejskiej Katedry �wi�tego Jana Chrzciciela. Dzielny przyw�dca religijny pozostawa� na Ok�ciu ze swoimi wiernymi nawet podczas Powstania Warszawskiego 1944 roku, nios�c kap�a�sk� pos�ug� ludno�ci cywilnej, powsta�com i pacjentom okolicznego Szpitala Polowego.

W trudnych latach terroru stalinowskiego 1950-1957, parafi� kierowa� ksi�dz pra�at Micha� Kliszko. Stara� si� odbudowa� tutaj �ycie religijne, rozwin�� dzia�alno�� charytatywn� i zorganizowa� grupy modlitewne, mi�dzy innymi Bractwo R�a�cowe czy te� Zakon Franciszka�ski dla Os�b �wieckich.

Jego prac� kontynuowali nast�pcy: w latach 1957-1966 kanonik Zygmunt STRZA�KOWSKI, 1966-1974 pra�at Henryk Miastowski, 1974-1988 kanonik Ryszard Bie�kowski

Teren wok� ko�cio�a szybko si� zaludnia�. Powstawa�y nowe osiedla mieszkaniowe. Pomimo wielu mszy dziennie, ko�ci�ek stawa� si� za ciasny. Dobudowano lewe skrzyd�o. Ko�ci�ek zyska� na pojemno�ci, ale utraci� styl pseudozakopia�ski. Zainstalowano organy elektromagnetyczne, uporz�dkowano teren przyleg�y oraz - jeszcze przed wyasfaltowaniem ulicy Hynka - dojazd do alei Krakowskiej. W nast�pstwie kilkakrotnego w�amywania si� z�odziei parafianie z�o�yli si� na pancerne tabernakulum, kt�re zast�pi�o dotychczasowe drewniane. Jednak pojemno�� ko�ci�ka wci�� nie nad��a�a za potrzebami wiernych. By�o jasne, �e parafia wymaga nowego, obszernego ko�cio�a.

Ok�cianie opodatkowali si�, zebrano materia� budowlany, kt�ry potem ca�ymi miesi�cami niszcza� pod go�ym niebem na przylegaj�cym placu, w oczekiwaniu na pozwolenie budowy, kt�re le�a�o w gestii w�adz partyjno-pa�stwowych Polski Ludowej. Dopiero wyb�r kardyna�a Karola Wojty�y na urz�d papie�a ruszy� spraw� z miejsca. W 1979 roku, tu� przed pierwsz� pielgrzymk� Ojca �wi�tego Jana Paw�a II do ojczyzny, parafia otrzyma�a zezwolenie na budow� ko�cio�a. 22 wrze�nia 1980 roku ksi�dz kardyna� Stefan Wyszy�ski po�wi�ci� kamie� w�gielny pod budow� nowej �wi�tyni. Siedem lat p�niej odby�a si� jej konsekracja.

Drewniany ko�ci�ek sta� na przeszkodzie poszerzaniu ulicy Hynka (kt�ra mia�a by� jezdni� dwupasmow�), poniewa� 20 procent jego bry�y wraz z otaczaj�cym p�otem wystawa�o na dzisiejsz� jezdni�. Tote� w 1987 roku, kiedy na s�siedniej dzia�ce uko�czono budow� murowanej �wi�tyni, jej drewnian� poprzedniczk� rozebrano. Zdaniem legendarnego warsawianisty �p. redaktora Jerzego Kasprzyckiego Rzeczoznawcy orzekli, �e drewnianego ko�ci�ka nie mo�na ani odnawia�, ani przenosi�, poniewa� materia� budowlany zestarza� si� i dobiega w�a�nie kresu swego trwania. Tak dobieg�a kr�tka, bo zaledwie 47-letnia, ok�cka, niezwykle interesuj�ca historia tego budynku sakralnego.

W rzeczywisto�ci ko�ci�ek funkcjonowa� na Ok�ciu przez 53 lata (1934-1987) i zosta� z�o�ony raz jeszcze po przeniesieniu z ulicy Hynka. Do dzi� s�u�y parafianom w miejscowo�ci Stara Wie�, wojew�dztwo mazowieckie, przy stacji kolejowej mi�dzy Otwockiem a Celestynowem.

Skoro by� ko�ci�, to i cmentarz powinien by� si� znale�� gdzie� w pobli�u. Owszem, by�, chocia� nie tak blisko, jak by mo�na by�o sobie wyobra�a�, bo a� na esplanadzie carskiego Fortu VI Ok�cie/Rak�w (Fort by� po�o�ony na R�wninie Warszawskiej, po zachodniej stonie szosy Warszawa - Krak�w, przeznaczony do ochrony wej�cia do stolicy Polski wzd�u� dzisiejszej alei Krakowskiej. Zajmowa� powierzchni� 25,92 hektara). Ale za to c� to by� za cmentarz? Za�o�ono go na pocz�tku pa�dziernika 1939 roku na dzia�ce pomi�dzy alej� Krakowsk� a Fortem, na wysoko�ci ulicy Leonidasa. Pocz�to tu chowa� najpierw ofiary niemieckiego najazdu na Ok�cie, a potem zmar�ych w czasie okupacji okolicznych mieszka�c�w i wreszcie powsta�c�w warszawskich 1944 roku. Po wojnie na cmentarzu tym grzebano bezimienne ofiary katowni S�u�by Bezpiecze�stwa Publicznego PRL, kt�ra mie�ci�a si� w budynku dzisiejszego Schroniska dla Nieletnich przy ulicy Lipowczana (w�wczas Rozwojowej). By� to niewielki cmentarzyk, mo�na by rzec kameralny, tote� szybko zosta� wype�niony po brzegi. W�adze dzielnicy zamkn�y go w 1960 roku. Trzydzie�ci lat p�niej (1990) staraniem proboszcza ksi�dza pra�ata W�adys�awa Nowickiego parafia ok�cka odzyska�a prawo do ponownego administrowania tym cmentarzem.⁴

A co z Bagniewskimi, podwarszawskimi obywatelami, ofiarodawcami parceli i ko�cio�a? Po wkroczeniu Niemc�w do Warszawy, obydwoje zostali aresztowani. Z trudem wykupieni z �ap Gestapo przez �o�nierzy Polskiego Pa�stwa Podziemnego, zostali nast�pnie wywiezieni z Polski. Najpierw przebywali w Szwajcarii, potem we Francji, wreszcie w roku 1940 dotarli z fal� uchod�c�w do Stan�w Zjednoczonych, gdzie zajmowali si� upraw� owoc�w cytrusowych. Obydwoje zmarli po wojnie na obczy�nie, nie doczekawszy si� zaproszenia na swoje rodzinne Ok�cie, kt�re w mi�dzyczasie z rolniczej, podmiejskiej osady, przekszta�cone zosta�o w nowoczesn� dzielnic� wielkiego miasta. Dziw bierze, �e do dzisiaj Bagniewscy nie doczekali si� ulicy nosz�cej ich imi�. Mo�na to nadrobi�, przekszta�caj�c nazw� jednej z ulic okalaj�cych ko�ci�, na przyk�ad odcinka ul. Saba�y, przy kt�rej znajduje si� obecnie wej�cie do ko�cio�a ok�ckiego...

Opracowa� 42.7

PRZYPISY

¹ Parafia �w. Franciszka z Asy�u, Warszawa, ul. Hynka 4a, tel. 022 846 07 12.

² Warto doda�, �e patron wa�nej w tym rejonie ulicy - Franciszek Hynek (1897-1958) by� pilotem, wybitnym baloniarzem, dwukrotnym zdobywc� Pucharu Gordona Benetta (1933, 1934) - przyp. red.

³ Obecnie 28 sierpnia - przyp. red.

⁴ Jadwiga Hrycko (z d. Kiljan) w komentarzu do powy�szego tekstu pisa�a (w serwisie "Nasza Klasa"):
Ten niewielki cmentarz jest w mojej pami�ci od najm�odszych lat. Tam pochowani s� kole�anki i koledzy mojej Mamy, kt�rzy zgin�li w czasie dzia�a� wojennych. Spoczywa tam te� m�j braciszek. Bardzo cz�sto jako ma�e dziecko razem rodzicami i siostrami zapala�am znicze na opuszczonych grobach wojennych. Cmentarz pr�bowano wielokrotnie zlikwidowa�, zmusi� do ekshumacji pochowanych i przeniesienia w inne miejsca. Wielu ludzi tak zrobi�o. W pewnym okresie wygl�da� na bardzo zaniedbany, nikt nie robi� �adnych remont�w, poniewa� ci�gle wisia�a nad nim gro�ba likwidacji. Tylko dzi�ki wytrwa�o�ci tych opornych przetrwa�, zosta� powi�kszony i uporz�dkowany.
Zbi�rka na budow� ko�cio�a trwa�a ca�ymi latami. Spo�ecze�stwo w wi�kszo�ci by�o ubogie, �y�o si� skromnie, ale fundusze na sk�adk� musia�y si� znale��. Mieszka�am przy ul. Saba�y najbli�ej ko�cio�a. Pami�tam krzy�, za nim ceg�y i w wielkich do�ach wapno. Okoliczne dzieci urz�dzi�y sobie �wietne miejsce do zabawy. Pami�tam m�odego ko�cielnego, kt�ry nas przegania�, teraz wiem, �e robi� to dla naszego bezpiecze�stwa. Spotka�am po latach starszego przygarbionego pana i jakie by�o moje zdziwienie, gdy si� dowiedzia�am �e to w�a�nie on. Przy ko�ciele znajdowa�a si� biblioteka, w niej stare, mocno zniszczone ksi��ki, wida�, �e przez wiele r�k przesz�y. Wspominam te� cudown� katechetk� Zofi� Garbowsk�, kt�ra mieszka�a w domu parafialnym.

MENU

Wie�ci

KO�CIӣ LOTNIK�W

Ko�ci� pw. Matki Bo�ej Loreta�skiej¹

MENU

Wie�ci

KO�CIӣ LOTNIK�W

Ko�ci� pw. Matki Bo�ej Loreta�skiej1

Ko�ci� pw. Matki Bo�ej Loreta�skiej¹